किन कमजोर छ नेपालमा बाल शिक्षा ?

नेपालमा सहरी तथा सुगम क्षेत्रमा बालशिक्षाको अवस्था सन्तोषजनक देखिए पनि ग्रामीण तथा विकट क्षेत्रहरुमा बालशिक्षाको अवस्था निकै नै कमजोर रहेको छ । बालशिक्षा कुनै पनि राष्ट्रको दिगो विकासको आधार भएपनि नेपालमा भने यो आधार केहीहदसम्म कमजोर देखिएको छ ।

बाल्यकालमै प्राप्त गरिएको शिक्षा, संस्कार र सीपले व्यक्ति मात्र होइन, समाज र राष्ट्रको भविष्य निर्धारण गर्छ । तर दुर्भाग्यवश, नेपालमा बालशिक्षा अपेक्षित स्तरमा सुदृढ हुन सकेको छैन । संविधानले आधारभूत शिक्षा निःशुल्क र अनिवार्य घोषणा गरे पनि व्यवहारमा बाल शिक्षामा अनेक कमजोरीहरू देखिन्छन् । यी कमजोरीहरूका पछाडि सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र संरचनागत कारणहरू गहिरोसँग गाँसिएका छन्  । गरिबी र आर्थिक असमानता यस्तो विषय हो, जसले मुलुकमा बालशिक्षालाई कमजोर बनाएको छ । नेपालमा बालशिक्षा कमजोर हुनुको प्रमुख कारण गरिबी हो । अझै पनि ठूलो संख्यामा परिवारहरू दैनिक जीविकोपार्जनमै संघर्षरत छन् । यस्ता परिवारका बालबालिका विद्यालय जानुभन्दा परिवारको आम्दानीमा हात बटुल्न बाध्य हुन्छन् । बालश्रम, घरेलु कामदार, होटल–रेस्टुरेन्टमा काम गर्ने बालबालिका यसको उदाहरण हुन् । गरिब अभिभावकका लागि शिक्षा दीर्घकालीन लगानी जस्तो देखिन्छ, तर तत्काल पेट पाल्नु प्राथमिकता बन्छ । परिणामस्वरूप बालबालिकाको विद्यालय यात्रा बीचमै टुट्छ ।

नेपालमा पछिल्लो समय विद्यालय संख्या बढे पनि शिक्षाको गुणस्तर सन्तोषजनक छैन । धेरै सरकारी विद्यालयहरूमा पर्याप्त शिक्षक छैनन्, भएका शिक्षक पनि तालिमप्राप्त वा उत्प्रेरित छैनन् । पाठ्यक्रम बालमैत्री र जीवनोपयोगी हुनुपर्नेमा अझै पनि रटानमुखी छ । बालबालिकाले सिर्जनात्मक सोच, व्यवहारिक सीप र आलोचनात्मक चिन्तन सिक्न पाउँदैनन्। यसले बाल शिक्षालाई बोझिलो र नीरस बनाउँछ, जसले विद्यालय छोड्ने दर बढाउँछ । शिक्षक व्यवस्थापन र उत्तरदायित्वको अभावले भने नेपालको शिक्षा प्रणाली कमजोर देखिएको छ । शिक्षक नै शिक्षाको मेरुदण्ड हुन् । तर नेपालमा शिक्षक नियुक्ति, सरुवा र बढुवामा पारदर्शिता र योग्यताभन्दा राजनीतिक पहुँच हावी हुने गरेको देखिन्छ । कतिपय शिक्षक विद्यालयमा नियमित उपस्थित हुँदैनन्, पढाउने जिम्मेवारीलाई गम्भीरतापूर्वक लिँदैनन् । अनुगमन र मूल्याड्ढन प्रणाली कमजोर हुँदा शिक्षक उत्तरदायी बन्न सकेका छैनन् । यसको प्रत्यक्ष असर बाल शिक्षामा पर्छ । नेपालको भौगोलिक बनावट जटिल छ । दुर्गम पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रका बालबालिकालाई विद्यालय पुग्न घण्टौं हिँड्नुपर्छ । कतिपय ठाउँमा विद्यालय नै छैनन्, भएका विद्यालयमा भवन, शौचालय, खानेपानी जस्ता आधारभूत पूर्वाधारको अभाव छ । वर्षायाम, चिसो मौसम वा प्राकृतिक विपत्तिका बेला बालबालिका विद्यालय जानै सक्दैनन् । यस्तो अवस्थामा नियमित शिक्षा सम्भव हुँदैन ।

बाल शिक्षा कमजोर हुनुमा सामाजिक सोच र परम्परागत कुरीतिहरू पनि जिम्मेवार छन् । अझै पनि छोरीलाई शिक्षित गर्नु आवश्यक छैन भन्ने मानसिकता कतिपय समुदायमा विद्यमान छ । बालविवाह, छोरीलाई घरायसी काममा सीमित गर्ने प्रवृत्तिले बालिकाको शिक्षा प्रभावित हुन्छ । साथै, दलित, जनजाति र सीमान्तकृत समुदायका बालबालिकाले विभेदका कारण विद्यालयमा समान अवसर पाउन सक्दैनन् । अहिले पनि धेरै अभिभावकहरू स्वयं अशिक्षित भएकाले शिक्षाको महत्व बुझ्न सकेका छैनन् । विद्यालय र घरबीच समन्वय कमजोर छ । बालबालिकाको पढाइप्रति अभिभावकको निगरानी र सहयोग नहुँदा सिकाइ प्रभावकारी हुँदैन । कतिपय अभिभावक विद्यालयलाई मात्र जिम्मेवार ठान्छन्, जबकि बाल शिक्षामा परिवारको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ । नीतिगत रूपमा नेपालमा शिक्षा क्षेत्रमा थुप्रै योजना र कार्यक्रमहरू छन् । तर ती कार्यक्रमहरू कागजमै सीमित हुने गरेको गुनासो छ । बजेट विनियोजन भए पनि सही ठाउँमा सही तरिकाले खर्च नहुने, भ्रष्टाचार र कमजोर अनुगमनका कारण अपेक्षित नतिजा आउँदैन । स्थानीय तहलाई जिम्मेवारी दिए पनि आवश्यक क्षमता विकास नहुँदा बाल शिक्षा प्रभावकारी हुन सकेको छैन । निजी विद्यालय र सरकारी विद्यालयबीचको गुणस्तरको खाडल दिनानुदिन बढ्दो छ । आर्थिक रूपमा सक्षम परिवारका बालबालिका निजी विद्यालयमा गुणस्तरीय शिक्षा पाउँछन् भने, गरिब परिवारका बालबालिका कमजोर सरकारी विद्यालयमा सीमित हुन्छन् । यसले बाल्यकालमै वर्गीय विभाजन सिर्जना गर्छ, जसले सामाजिक असमानता झनै गहिरो बनाउँछ ।

बाल शिक्षा विद्यालय भर्ना भएपछि मात्र सुरु हुँदैन, यो गर्भावस्थादेखि नै सुरु हुन्छ । तर नेपालमा प्रारम्भिक बाल विकास केन्द्र अर्थात् ईसीडीहरू पर्याप्त छैनन् वा भएका पनि प्रभावकारी छैनन् । धेरै ईसीडी केन्द्रहरूमा तालिमप्राप्त शिक्षकको अभाव छ, खेलमुखी सिकाइ सामग्री छैन, र बालमैत्री वातावरण नहुँदा बालबालिकाको मानसिक तथा संवेगात्मक विकास कमजोर हुन्छ । प्रारम्भिक उमेरमै आधार कमजोर हुँदा त्यसको असर सम्पूर्ण शैक्षिक यात्रामा देखिन्छ । नेपाल बहुभाषिक देश हो । तर अधिकांश विद्यालयमा शिक्षण माध्यम नेपाली वा अंग्रेजी मात्र हुने गरेको छ । मातृभाषामा शिक्षा नपाउँदा बालबालिकाले सिकाइ प्रक्रिया सहज रूपमा बुझ्न सक्दैनन् । विशेषगरी कक्षा १–३ मा भाषा अवरोधका कारण बालबालिका डराउँछन्, विद्यालयप्रति रुचि गुमाउँछन् र अन्ततः पढाइ छोड्ने सम्भावना बढ्छ । पाठ्यक्रम स्थानीय जीवन, संस्कृति र आवश्यकतासँग नजोडिँदा बाल शिक्षा व्यवहारिक हुन सकेको छैन ।

कुपोषण नेपालमा बाल शिक्षालाई कमजोर बनाउने अर्को गम्भीर कारण हो । कुपोषित बालबालिकामा एकाग्रता कम हुन्छ, स्मरण शक्ति कमजोर हुन्छ र सिकाइ क्षमता घट्छ । विद्यालयमा नियमित खाजा कार्यक्रम प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन नहुनु, स्वास्थ्य परीक्षणको अभाव र सरसफाइ कमजोर हुनुले बाल शिक्षामा प्रत्यक्ष असर पारेको छ। स्वस्थ बालबालिका विना गुणस्तरीय शिक्षा सम्भव हुँदैन । आजको युग प्रविधिको युग हो । तर नेपालमा बाल शिक्षामा प्रविधिको पहुँच समान छैन । सहरका बालबालिकाले अनलाइन कक्षा, डिजिटल सामग्री र आधुनिक सिकाइ उपकरण प्रयोग गर्न पाउँछन् भने ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रका बालबालिका अझै पनि चक–डस्टरमै सीमित छन् । कोभिड–१९ महामारीका बेला यो डिजिटल विभाजन झनै स्पष्ट देखियो । प्रविधिमा पहुँच नहुँदा बाल शिक्षा पछाडि परेको छ । नेपालको शिक्षा प्रणाली अझै पनि परीक्षा र अंक केन्द्रित छ । बालबालिकाको वास्तविक क्षमता, रुचि र प्रतिभा पहिचान गर्नुभन्दा पनि अंक ल्याउने प्रतिस्पर्धामा जोड दिइन्छ । यसले बालबालिकामा तनाव, डर र दबाब सिर्जना गर्छ । खेल, कला, संगीत, नैतिक शिक्षा जस्ता पक्ष ओझेलमा पर्छन् । नतिजा स्वरूप बाल शिक्षा सर्वाङ्गीण हुन सक्दैन । नेपालमा अझै पनि बालमैत्री वातावरणको अभाव रहेको छ । धेरै विद्यालयहरू बालमैत्री छैनन् । कडा अनुशासन, शारीरिक वा मानसिक दण्ड, डरको वातावरणले बालबालिकालाई सिक्न प्रेरित गर्नुको सट्टा निरुत्साहित गर्छ । विद्यालय रमाइलो र सुरक्षित स्थान हुनुपर्नेमा कतिपय बालबालिकाका लागि डर लाग्दो स्थान बनेको छ । यसले विद्यालय छोड्ने समस्या बढाउँछ । बालशिक्षा सम्बन्धी नीति निर्माण गर्दा बालबालिकाको आवश्यकता, अनुभव र आवाजलाई पर्याप्त रूपमा समेटिएको पाइँदैन । बालबालिका शिक्षा प्रणालीका मुख्य सरोकारवाला हुन्, तर उनीहरूको दृष्टिकोणलाई कम महत्व दिइन्छ । यसले नीति र व्यवहारबीच दूरी सिर्जना गर्छ ।

नेपालमा बाल शिक्षा सुधार गर्न दीर्घकालीन र समन्वित प्रयास आवश्यक छ । गरिब परिवारका बालबालिकालाई लक्षित छात्रवृत्ति, पोषण कार्यक्रम र सामाजिक सुरक्षा विस्तार गर्नुपर्छ । शिक्षक तालिम, उत्तरदायित्व र प्रेरणा प्रणाली मजबुत बनाउनुपर्छ । मातृभाषामा आधारित प्रारम्भिक शिक्षा, बालमैत्री पाठ्यक्रम र प्रविधिमैत्री सिकाइ प्रणाली विकास गर्नुपर्छ । साथै, अभिभावक सचेतना, समुदायको सक्रिय सहभागिता र प्रभावकारी सरकारी अनुगमन अनिवार्य छ । नेपालमा बालशिक्षा कमजोर हुनु कुनै एक कारणको परिणाम होइन, यो बहुआयामिक समस्या हो । गरिबी, कमजोर शिक्षा प्रणाली, उत्तरदायित्वको अभाव, सामाजिक कुरीति, भौगोलिक कठिनाइ र नीतिगत कमजोरी सबै मिलेर बाल शिक्षालाई प्रभावित गरेका छन् । यदि हामीले भविष्यमा सक्षम, सचेत र जिम्मेवार नागरिक तयार गर्न चाहन्छौँ भने बाल शिक्षामा तत्काल र गम्भीर सुधार आवश्यक छ । गुणस्तरीय, समावेशी र बालमैत्री शिक्षा प्रणाली निर्माण गर्न सरकार, समाज, विद्यालय र अभिभावक सबैको साझा प्रयास अपरिहार्य छ । बाल शिक्षामा लगानी गर्नु भनेको राष्ट्रको भविष्यमा लगानी गर्नु हो । यो तथ्यलाई अब व्यवहारमा उतार्न ढिला गर्नु हुँदैन ।

तपाईको प्रतिक्रिया

Login

Label

{} [+]

Name*

Email*

Label

{} [+]

Name*

Email*

0 Comments

Oldest

Newest Most Voted

Inline Feedbacks

View all comments