कोही किन गर्छ नेपालमा लगानी ?

काठमाडौं । लगानीकर्ताहरूले बजार हेर्छ, सम्भावना हेर्छ अनि नाफा हेर्छ । व्यापार अर्थात् लगानीकर्ताहरूको सर्वमान्य सिद्धान्त भनेको नै नाफा हो । यदि नाफा नहुँदो हो त संसारमा कोही कसैले पनि लगानी र व्यापार गर्दैन थियो होला । यस अर्थमा व्यापारको धर्म भनेको नै नाफा हो । यही नाफाको आधारमा कुनै पनि व्यापारको वा लगानीको आयु निर्धारण हुन्छ ।

व्यापारमा नाफा भइरह्यो, लगानीअनुसारको प्रतिफल आइरह्यो भने त्यो व्यापारको आयु लामो हुन्छ । तर कहिलेकाहीँ हुने सामान्य उतारचढावबाहेक सधैं घाटा मात्र भयो भने व्यापारको आयु छोटो हुन्छ । उसले व्यापार बन्द गर्छ । यस अर्थमा भन्नुपर्दा संसार चलेको नै व्यापारले हो, अनि व्यापार चलेको नै नाफाले हो । नाफा कमाउनका लागि बजार राम्रो हुनुपर्छ । कुनै व्यापारको लागि बजार भनेको घर, ठूलाठूला महल होइनन् । बजार भनेको अन्ततोगत्वा उपभोक्ता अर्थात् भनौ जनता हो । सडक पूर्वाधार त जनता अर्थात् उपभोक्तासँग जोडिएर आउने वस्तु मात्र हुन् । यस अर्थतन्त्रमा जुन देशमा जनसंख्या धेरै छ, जुन देशका जनताको आम्दानी धेरै छ, उनीहरूको खर्च गर्न सक्ने क्षमता ठूलो छ, त्यो नै सबैभन्दा ठूलो बजार हो । बजार चलायमान बनाउनका लागि सरकारले वातावरण बनाउने हो, लगानी र नाफाको सुनिश्चिता गर्ने मात्र हो । बजार भनेको जनता नै हुन्, उनीहरूले गर्ने खर्च नै हो । लगानीको कुरा गर्दा सरकारले यसैसाता तेस्रो लगानी सम्मेलन २०२४ सम्पन्न गरेको छ । सरकारकै भनाइलाई आधार मान्ने हो भने सम्मेलनमा दुई सय ६० भन्दा बढी मुलुकका लगानीकर्ताहरू नेपाल आएका थिए । उनीहरूले नेपालमा लगानी र व्यापारको लागि ठूलो सम्भावना देखी सोअनुसार लगानीको लागि प्रतिबद्धता पनि जनाए । झण्डै १० अर्ब रुपैयाँ बराबरको वैदेशिक लगानीको लागि सम्झौता पनि गरे ।

सरकार विश्वस्तरका लगानीकर्ताहरूको यो जमघटबाट उत्साहित भएको छ । लगानी सम्मेलन सकिनेबित्तिकै अर्थमन्त्री वर्षमान पुनले लगानी सम्मेलन सफल भएको उद्घोष गरे । कुन आधारमा लगानी सम्मेलन सफल भयो त्यो उनलै जानून् । मान्छे धेरै आउनु मात्र सफलता होइन । लगानी सम्मेलन सम्पन्न हुनु मात्र सफलता मान्ने सरकारले कमजोर मानसकिताले हाम्रो विकास र समृद्धिलाई काहीँ पनि पुर्याउँदैन । यसअघि सरकारले दुईपटक लगानी सम्मेलन गरिसकेको छ । त्यो समयमा पनि लगानीका प्रतिबद्धताहरू आए तर लगानी खासै आएन । यदि लगानी आएको थियो भने त्यसले राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा कतिको योगदान दियो, मुलुकको दिगो आर्थिक विकास र समृद्धिलाई कुन हदसम्म टेवा दियो । त्यसको प्रतिफल हामी आमनागरिकले कहाँ र कहिले पायौँ, त्यसको लेखाजोखा हुनुपर्छ ।

नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई निरुत्साहित गर्ने प्रमुख कारणहरूमध्ये एक हो । बारम्बार सरकार परिवर्तन, ब्युरोक्रेटिक अवरोध र भ्रष्टाचारले अनिश्चितता र अक्षमताको वातावरण सिर्जना गरेको छ । राजनीतिक अस्थिरताले व्यापारिक सञ्चालनमा बाधा पु¥याउन र विधिको शासनलाई कमजोर पार्न सक्ने देशमा लगानी गर्नमा लगानीकर्ताहरू सचेत रहेका छन् । यसलाई सम्बोधन गर्न, नेपालले राजनीतिक स्थिरतालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । प्रशासनिक संस्थाहरूलाई सुदृढ पार्नुपर्छ र लगानीकर्ताहरूमा विश्वास जगाउन ब्युरोक्रेटिक प्रक्रियाहरूलाई सुव्यवस्थित गर्नुपर्दछ ।

नेपालमा विदेशी लगानीका लागि अर्को महत्वपूर्ण बाधा यसको अपर्याप्त पूर्वाधार हो । खराब यातायात सञ्जाल, अविश्वसनीय बिजुली आपूर्ति र अपर्याप्त दूरसञ्चार पूर्वाधारले व्यापार सञ्चालनलाई बाधा पुर्याउँछ र लगानीकर्ताहरूको लागि लागत बढाउँछ । पूर्वाधारमा सुधार, विशेष गरी यातायात, ऊर्जा र दूरसञ्चारजस्ता प्रमुख आर्थिक क्षेत्रहरूमा विदेशी लगानी आकर्षित गर्न महत्वपूर्ण छ । पूर्वाधार परियोजनाहरूमा गरिएको लगानीले नेपालभित्र कनेक्टिभिटी मात्र बढाउँदैन, छिमेकी देशहरूसँग व्यापार र वाणिज्यलाई पनि सहज बनाउँछ । साथै, नयाँ बजार र लगानीकर्ताहरूका लागि अवसरहरू खोल्छ ।

नेपालको कानुनी र नियामक ढाँचा प्रायः बोझिलो रहेका छन् । जसले विदेशी लगानीकर्ताहरूका लागि चुनौती खडा गरेको छ । जटिल र अस्पष्ट कानुनहरू, असङ्गत कार्यान्वयन र पारदर्शिताको अभावले व्यवसायका लागि अनिश्चितता र कानुनी जोखिमहरू सिर्जना गर्छ । यी समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न, नेपालले प्रक्रियाहरू सरल बनाउन, पारदर्शिता बढाउन र अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको अनुपालन सुनिश्चित गर्न व्यापक कानुनी सुधारहरू गर्न आवश्यक छ । स्पष्ट र लगानीकर्ता अनुकूल नियामक वातावरणले विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई बजारमा प्रवेश गर्न र दीर्घकालीन लगानीमा संलग्न हुन प्रोत्साहित गर्नेछ ।

नेपालमा आन्तरिक र विदेशी लगानीकर्ताहरूका लागि वित्तको पहुँच महत्वपूर्ण अवरोध बनेको छ । विशेषगरी साना र मध्यम आकारका उद्यमहरू (एसएमई)का लागि ऋणको सीमित उपलब्धताले लगानीका अवसरहरूलाई बाधा पु¥याउँछ र उद्यमशीलताको वृद्धिलाई रोक्छ । नेपालको वित्तीय क्षेत्रले बलियो बैंकिङ र पुँजीबजार विकास गर्न, एसएमईहरूका लागि ऋणमा पहुँच सुधार गर्न र उद्यम पुँजी र निजी इक्विटी लगानी प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक रहेको छ । वित्तीय पूर्वाधार सुदृढीकरणले लगानीलाई मात्र सहज बनाउने छैन तर आर्थिक वृद्धि र रोजगारी सिर्जनालाई पनि प्रोत्साहित गर्नेछ ।

युवा जनसंख्या हुँदाहुँदै पनि नेपालले सिपको अभाव र अपर्याप्त मानव पुँजी विकाससँग सम्बन्धित चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । उद्योगहरू र कार्यबलले माग गर्ने सिपबीचको बेमेलले उत्पादकत्व र नवीनतामा बाधा पुर्याउँछ, जसले कुशल श्रम शक्ति खोज्ने विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई रोक्छ । यसलाई सम्बोधन गर्न, नेपालले आफ्नो कार्यबललाई आधुनिक अर्थतन्त्रका लागि आवश्यक सिपहरूसित सुसज्जित गर्न शिक्षा र व्यावसायिक प्रशिक्षण कार्यक्रममा लगानी गर्नुपर्छ । सरकार, निजी क्षेत्र र शैक्षिक संस्थाहरूबीचको सहकार्य कौशलको अन्तर कम गर्न र लगानीकर्ताहरूको आवश्यकता पूरा गर्ने कार्यबल सिर्जना गर्न आवश्यक छ ।

नेपालको समृद्ध जैविक विविधता र कमजोर इकोसिस्टमले विशेषगरी जलविद्युत्, पर्यटन र कृषिजस्ता क्षेत्रहरूमा सम्भावित लगानीकर्ताहरूका लागि वातावरणीय र सामाजिक जोखिम खडा गरेको छ । वातावरणीय क्षरण, सामुदायिक विस्थापन र सांस्कृतिक संरक्षणका बारेमा चिन्ताहरूलाई सावधानीपूर्वक विचार र शमन रणनीतिहरू आवश्यक छ । दिगो विकास अभ्यासहरू कार्यान्वयन गर्न, पूर्ण वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकनहरू सञ्चालन गर्न र स्थानीय समुदायहरूसँग संलग्न हुनु यी चिन्ताहरूलाई सम्बोधन गर्न र जिम्मेवार व्यापार अभ्यासहरूमा प्रतिबद्ध लगानीकर्ताहरूसँग विश्वास निर्माण गर्न आवश्यक छ ।

नेपालको घरेलु बजारको तुलनात्मकरूपमा सानो आकार र यसको भू–परिवेष्ठित भूगोलले क्षेत्रीय बजारमा मापन र पहुँचको अर्थव्यवस्था खोज्ने लगानीकर्ताहरूका लागि चुनौतीहरू खडा गरेको छ । यो चुनौतीहरू पार गर्न, नेपालले आफूलाई ट्रान्जिट हब र दक्षिण एसियाको प्रवेशद्वारको रूपमा स्थापित गर्न दुई आर्थिक पावरहाउसहरू, भारत र चीनबीचको रणनीतिक स्थानको लाभ उठाउनुपर्छ । व्यापार सुविधाका उपायहरू बढाउनु, व्यापार अवरोधहरू कम गर्नु र क्षेत्रीय एकीकरण पहलहरूलाई बढावा दिनाले लगानीकर्ताहरूका लागि बजारका अवसरहरू विस्तार हुनेछ र आर्थिक वृद्धिलाई प्रोत्साहित गर्नेछ ।