२०२३ : जलवायु परिवर्तनको मुद्दालाई सम्बोधन गरेको वर्ष

काठमाडौं । सन् २०२३ मा प्रवेश गर्दा विश्व समुदायले इतिहासको निर्णायक क्षणको सामना गरिरहेको थियो भन्ने झन्झटिलो स्थिति प्रष्ट हुन्छ । जबकि जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएको चुनौतीहरू गम्भीर मोडमा आइपुगेका छन् । यसलाई तत्काल र सामूहिक पहलको माग गर्दै यसको निराकरण बाटो विश्वभर खोजिरहेको छ । यस वर्षका घटनाहरूले वातावरणीय समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्ने अत्यावश्यक र सीमापार साझा सरोकारहरूको अन्तरसम्बन्धलाई जोड दिएको छ । यस सन्दर्भलाई सरासर्ती नियाल्दा सन् २०२३ को एक वर्षको रूपमा महत्वपूर्णको बारेमा जानकारी दिन्छ । जहाँ साझा चिन्ता र जलवायु परिवर्तनसँग लड्नका लागि आवश्यक पहिलो चरणमा विभिन्न किसिमका पैरवी तथा बहस भइरहेको छ । त्यसैगरी यो संसारमा विद्यमान जलवायु संकटको एक विश्वव्यापी आपतकालको शंखघोषको घोषणा भइरहेको छ । जुन सन् २०२३ ले संकटलाई समाजहरूले बुझ्ने र प्रतिक्रिया दिने तरिकामा एउटा मोड लिन्छ । जसलेगर्दा बढ्दो तापक्रम, चरम मौसमी घटनाहरू र पारिस्थितिक क्षय भौगोलिक सीमाना पार गर्दै निर्विवाद वास्तविकता भएका छन् । यसको साथसाथै विश्वभरका राष्ट्रहरू आर्कटिकमा पग्लिने बरफको टोपीदेखि विनाशकारी जंगली आगो र आँधीको बढ्दो आवृत्तिसम्म, तापक्रम बढ्दै गएको ग्रहको नतिजासँग जुधिरहेका छन् । फलतः भन्ने नै हो भने जलवायु परिवर्तनको बारेमा साझा चिन्ताले देशहरूलाई एक साझा शत्रुको मान्यतामा ल्याएको छ । जसलाई हेर्ने हो भने यसको कुनै किसिमको सिमाना छैन । तसर्थ हालका दिनमा भइरहेको जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्न र दिगो भविष्यतर्फ काम गर्नका लागि समन्वयात्मक प्रयासको आवश्यकतालाई विश्वव्यापी नेताहरू, नीति निर्माताहरू र नागरिकहरूले स्वीकार गर्न थालेका छन् ।

जलवायु परिवर्तनलाई रोक्ने नै हो भने अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र सम्झौताहरू अतिआवश्यक भएको छ । वस्तुतः सन् २०२३ मा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले जलवायु परिवर्तनलाई सम्बोधन गर्न सहयोगी प्रयासहरूमा वृद्धि भएको छ । जसलाई भन्ने नै हो भने कूटनीतिक संवाद र सम्झौताहरू केन्द्रको चरणमा पुगे किनभने राष्ट्रहरूले सामूहिक कार्यको महत्वलाई स्वीकार गरे । जुन ग्लासगो जलवायु सम्झौता, २६ औँ राष्ट्रसंघीय जलवायु परिवर्तन सम्मेलन (कोप–२६) मा भएको एउटा ऐतिहासिक सम्झौताले पूर्व–औद्योगिक स्तरभन्दामाथि ग्लोबल वार्मिङलाई १.५ डिग्री सेल्सियसमा सीमित गर्ने राष्ट्रहरूको प्रतिबद्धताको उदाहरण दिन्छ । जसरी ग्लासगो जलवायु सम्झौताले तत्काल र पर्याप्त उत्सर्जन घटाउने आवश्यकतालाई मात्र जोड दिँदैन तर जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूसँग अनुकूलन गर्न कमजोर राष्ट्रहरूलाई सहयोग गर्ने महत्वलाई पनि स्वीकार गर्छ । यो सम्झौताले विभिन्न ग्रह र यसका बासिन्दाहरूको भलाइको लागि साझा चासो झल्काउँछ । जसले गर्दा ठूला/ठूला आर्थिक सहयोगका लागि राजनीतिक मतभेदहरू पार गर्दै गइरहेका छन् । यसमा ग्रासरुट आन्दोलन र नागरिक संलग्नताको अपरिहार्यता रहेको छ । जबकि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग महत्वपूर्ण छ, वर्ष २०२३ मा तल्लो तहको आन्दोलन र नागरिक संलग्नतामा पनि वृद्धि भएको छ । मूलतः विश्वभरका कार्यकर्ताहरू वातावरणीय संस्थाहरू र सम्बन्धित व्यक्तिहरू सडक, सामाजिक सञ्जाल र सामुदायिक फोरमहरूमा जलवायु परिवर्तनको बारेमा चेतना जगाउन र अर्थपूर्ण कार्यको माग गर्न सडकमा उत्रिएका छन् । यसको साथसाथै सामूहिक आवाजको शक्तिले सरकार र निगमहरूलाई उनीहरूको वातावरणीय नीति र अभ्यासहरूका लागि जवाफदेही बनाउन सहायक साबित भएको छ । यसको अलवा भविष्यमा आइपर्ने विभिन्न किसिमका बाधा अड्चन, विलुप्त विद्रोह, र धेरै स्थानीय पहलहरूजस्ता सामाजिक आन्दोलनहरूले तल्लो तहमा साझा सरोकारको शक्ति प्रदर्शन गरेका छन् । यसको साथै दिगो अभ्यासहरू र नीति परिवर्तनतर्फ समुदायहरूलाई परिचालन गर्नुपर्ने पनि अवस्था हुन सक्छ । यसलाई अर्कोतर्फ हेर्ने हो भने आर्थिक रूपान्तरण र दिगोपनलाई पनि ध्यानु दिनुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । जुन आर्थिक प्रणालीहरूले परिवर्तनकारी परिवर्तनहरूबाट गुज्रन थाले किनभने व्यवसायहरूले दिगोपनको अनिवार्यतालाई मान्यता दिए । जुन हरितगृह ग्यास उत्सर्जन र वातावरणीय ह्रासमा महत्वपूर्ण योगदान दिने निजी क्षेत्रले पर्यावरणमैत्री अभ्यासहरू अँगाल्न र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूमा लगानी गर्न थाले । जसले गर्दा दिगोपनलाई प्राथमिकता दिने कम्पनीहरूले नैतिक र इको–सचेत उत्पादनहरूको लागि उपभोक्ता मागहरूलाई मात्र प्रतिक्रिया दिएनन् तर द्रूतरूपमा विकसित भइरहेको विश्वव्यापी बजारमा आफूलाई नेताको रूपमा पनि स्थान दिए । जसमा व्याप्त रहेको गोलाकार अर्थतन्त्रमा संक्रमणले गति प्राप्त गर्यो, संसाधन दक्षता, कम अपशिष्ट र सामग्रीको पुनः प्रयोगमा जोड दियो । यसका अलावा जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी साझा सरोकारहरूलाई सम्बोधन गर्न टेक्नोलोजीको विकासले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । यसमा पनि भन्ने नै हो भने नवीकरणीय ऊर्जा समाधानको विकासदेखि स्मार्ट सिटी पूर्वाधारको कार्यान्वयनसम्म, प्रविधि दिगो विकासको लागि उत्प्रेरक बन्यो । जुन कार्बन क्याप्चर र भण्डारण, दिगो कृषि अभ्यास, स्वच्छ यातायात विकल्पहरूमा आविष्कारहरूले कार्बन उत्सर्जन कम गर्न विश्वव्यापी प्रयासमा योगदान पुर्यायो ।

यद्यपी, सन् २०२३ मा ग्रहको उन्नतिको लागि नवप्रवर्तनको उपयोग गर्ने साझा लक्ष्यका साथ टेक्नोलोजी क्षेत्र र वातावरणीय संस्थाहरूबीचको सहकार्य बढेको देखियो । त्यसरी नै संस्कृतिको विकास गर्न र जलवायु परिवर्तनसँग सम्बन्धित साझा सरोकारहरूको बारेमा चेतना जगाउनको लागि एक शक्तिशाली उपकरणको रूपमा उभिएको छ । जसलाई भन्ने नै हो भने विश्वभरका विद्यालय, विश्वविद्यालय र शैक्षिक संस्थाहरूले वातावरणीय अध्ययनहरूलाई आफ्नो पाठ्यक्रममा एकीकृत गरेका छन् । जसले युवा पुस्तालाई वातावरणीय चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न ज्ञान र सीपहरू प्रदान गर्दछ । यसमा औपचारिक शिक्षाभन्दा बाहिर, वकालत अभियान र चेतना जगाउने पहलहरूले विभिन्न मिडिया च्यानलमार्फत गति पाए । यसको साथसाथै वृत्तचित्रहरू, पुस्तकहरू र सामाजिक सञ्जाल अभियानहरूले जलवायु परिवर्तनको वास्तविकताहरूलाई अगाडि ल्याए, व्यक्तिहरूलाई सूचित छनोटहरू गर्न र दिगो जीवनशैली अपनाउन प्रोत्साहन दियो । यो अन्तरसम्बन्धित विश्वव्यापी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्दै वर्ष २०२३ ले समस्या समाधानका लागि समग्र दृष्टिकोणको आवश्यकतालाई जोड दिँदै विश्वव्यापी चुनौतीहरूको अन्तरसम्बन्धलाई हाइलाइट गर्यो । अतः जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधताको हानि, सामाजिक असमानता र जनस्वास्थ्य संकटहरू आपसमा गाँसिएका छन् । यी समस्याहरूलाई एकैसाथ सम्बोधन गर्ने बृहत् रणनीतिहरू चाहिन्छ । जसलेगर्दा जलवायु परिवर्तनको बारेमा साझा सरोकारहरू एकताबद्ध शक्ति बनेका छन् । जसले राष्ट्रहरूलाई उनीहरूको प्राथमिकता र नीतिहरूको पुनर्मूल्याङ्कन गर्न बाध्य तुल्यायो । एक स्वस्थ ग्रह यसका सबै बासिन्दाहरूको कल्याणको लागि आवश्यक छ भन्ने अनुभूतिले वातावरणीय, सामाजिक र स्वास्थ्य क्षेत्रहरू बीचको सहकार्य बढ्यो ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा सन् २०२३ जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी साझा सरोकार र चासोलाई प्राथमिकतामा राखिएको वर्ष पनि भएको छ । जलवायु परिवर्तन २०२३ मा आईपीसीसीद्वारा संश्लेषण प्रतिवेदनले सबै क्षेत्रहरू र सबै तहहरूमा कार्यका लागि महत्वपूर्ण आवश्यकतालाई हाइलाइट गरेको छ । यो जलवायु परिवर्तनलाई उच्च प्राथमिकताका रूपमा लिने मानिसहरूको बढ्दो संख्यामा यस विषयमा बढ्दो चिन्ता झल्कन्छ । त्यसैगरी सन् २०२३ मा विश्वले प्राथमिकताहरूमा उल्लेखनीय परिवर्तन देखेको छ । जसमा रहेको साझा चिन्ता र जलवायु परिवर्तनलाई विश्वव्यापी मञ्चमा प्राथमिकतामा राखेर सम्बोधन गर्न आवश्यक रहेको छ । यसमा पनि विभिन्न राष्ट्रहरू, समुदायहरू, व्यवसायहरू र व्यक्तिहरूले भावी पुस्ताहरूका लागि यस ग्रहलाई जोगाउने जरुरीलाई मान्यता दिँदा वर्षले मानवताको सामूहिक चेतनामा एउटा मोड लियो । जुन विगत ग्लासगो जलवायु सम्झौता, ग्रासरुट आन्दोलन, आर्थिक रूपान्तरण, प्राविधिक आविष्कार, शिक्षा र वकालत प्रयासहरू सबैले यस परिवर्तनकारी वर्षलाई आकार दिन अभिन्न भूमिका खेलेका छन् । यसर्थ विश्वव्यापी चुनौतीहरूको अन्तरसम्बन्धित प्रकृति स्पष्ट भयो, सीमाना पार गर्ने मुद्दाहरूको सामना गर्न संयुक्त मोर्चा आवश्यक छ । यस सन् २०२३ को घटनाहरू प्रतिबिम्बित गर्दा यो स्पष्ट हुन्छ कि दिगो भविष्यको मार्गमा निरन्तर प्रतिबद्धता, सहयोग र निरन्तर नवीनता आवश्यक छ । जुन जलवायु परिवर्तनको बारेमा साझा सरोकारहरूले सकारात्मक परिवर्तनको लागि उत्प्रेरकको रूपमा काम गर्यो । यसमा पनि व्यक्ति र समाजहरूलाई ग्रहमा उनीहरूको प्रभावको पुनः मूल्याङ्कन गर्न र थप लचिलो र दिगो संसारतर्फ अर्थपूर्ण कदमहरू चाल्न प्रेरित गर्छ । यसरी अन्त्यमा सन् २०२३ मा सिकेका पाठहरूले भविष्यको लागि जग खडा गर्छ जहाँ पृथ्वी र यसका बासिन्दाहरूको कल्याण साझा प्राथमिकतामा रहन्छ ।