नैतिक शिक्षा नै किन ?
राजेशमान के.सी. २०७९, मंसीर १ ११:२९ 
काठमाडौं । आध्यात्मिक गुरु श्री सत्य साइबाबाले आफ्नो दिव्य सन्देशमा भन्नुभएको छ, ‘शिक्षा व्यापारमुखी होइन, शिक्षा जीवनोपयोगी हुनुपर्दछ । जीवनोपयोगी अर्थात् सत्य, धर्म, प्रेम, शान्ति र अहिंसाजस्ता मानवीय मूल्यका कुराहरू समेटिएको नैतिक शिक्षाले मात्र मानिसलाई सही मार्गमा डोहो¥याउन सक्तछ ।’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘मानव जीवनको प्रारम्भिक चरण बाल्यकाल भएको हुँदा यस्तो शिक्षा बाल्यकालबाटै सुरु गर्नु पर्दछ ।’
वास्तवमा बालबालिकाहरूमा सानै उमेरबाट असल चरित्रको जग बसाल्नु नै नैतिक वा आध्यात्मिक शिक्षाको मुख्य उद्देश्य हो । यद्यपि आजका कतिपय विद्यार्थीहरूले नैतिक शिक्षा ग्रहण गरी आफ्नो उज्वल भविष्य निर्माणतर्फ लाग्नुभन्दा राजनीति, हड्ताल, जुलुस, प्रदर्शन, तोडफोड, नशालु पदार्थको सेवन अनि अनावश्यक र अनुत्पादक वादविवादमा नै आफ्नो बढी समय खर्चने गरेको पाइन्छ । विद्यार्थीको मात्र के कुरा ? कतिपय शिक्षक वर्ग समेत आफ्नो शिक्षण पेसामा भन्दा पनि राजनीतिक गतिविधिमा बढी संलग्न रहने गरेको पाइन्छ । परिणामतः शिक्षक र विद्यार्थीबीच अहिले जुन किसिमको आत्मीय सम्बन्ध अथवा हार्दिकता रहनुपर्ने हो, त्यो देखिँदैन । बरु उल्टोे विद्यार्थीले आफूले आदर सत्कार गर्नुपर्ने शिक्षकप्रति नै मुुखामुुख लाग्ने, अझ त्यस्तै परे मुक्कै बजार्ने र शिक्षकले पनि विद्यार्थीप्रति प्रेम, स्नेह दर्शाउनुको साटो पाए विद्यालय हातामै भकुर्ने दृश्य परिदृश्य बेलाबखत देखिने गरेको छ । यो अत्यन्त दुःख लाग्दो कुरा हो । त्यसकारण जबसम्म विद्यालयको पाठ्य पुस्तकमा नैतिक शिक्षा समाविष्ठ गरिँदैन अर्थात् नैतिक शिक्षालाई अध्ययन र अध्यापनको विषय बनाइँदैन, तबसम्म हामी न एउटा असल नागरिकको अपेक्षा राख्न सक्तछौँ न त असल समाजको नै परिकल्पना गर्न सक्तछौँ । वास्तवमा आज हाम्रो मुलुकमा कुशल र इमान्दार नेता जन्मन नसक्नुको एउटा प्रमुुख कारण पनि नैतिक शिक्षाकै अभाव हो भनेर मान्न सकिन्छ । जुन व्यक्तिको बायोडाटा नै ढुङ्गा हान्ने र रेलिङ्ग भत्काउनेछ भने उ कसरी भोलि गएर एउटा असल नेता
बन्न सक्तछ ? नीमको वृृक्ष रोपेर आँप कसरी फलाउन सकिन्छ र ?
निश्चितरूपमा आजको युगमा हामीलाई आधुनिक शिक्षाको पनि आवश्यकता पर्दछ । हामीलाई भौतिक सुख सुविधा प्राप्त गर्न र सांसारिक ज्ञान हासिल गर्न आधुनिक शिक्षा अवश्य पनि चाहिन्छ । कुनै पनि व्यक्तिलाई आफ्नो जीवन निर्वाहको लागि भौतिक सुविधा र त्यसको लागि व्यवसायिक ज्ञान पनि जरुरी हुन्छ । अतः शिक्षाको एक प्रमुख धेय इन्जिनियर, डाक्टर, वकिल तथा अन्य व्यावसायिक अथवा पेसागत जनशक्ति उत्पादन गर्नु पनि हो । तर हामीले आधुनिक शिक्षाबाट हासिल गरेको ज्ञान मानव हित र कल्याणको लागि पनि उपयोग गर्न सक्नुपर्दछ । हामीले यदि विद्यालय विश्वविद्यालयबाट ठूलठूला शैक्षिक उपाधि र डिग्रीहरू हासिल गर्दै जाने तर त्यसबाट प्राप्त ज्ञान समाजको हित र कल्याणको लागि उपयोग नगर्ने हो भने त्यस्तो शिक्षाको उपादेयता नैै के रह्यो त ? त्यसैले हामीले आज जुन शिक्षा हासिल गरिरहेका छौँ त्यो हाम्रो व्यक्तिगत हित र फाइदाको लागि मात्र नभएर मानवीय हित र कल्याणका लागि पनि हुनुपर्दछ । तब मात्र हामी साँचो अर्थमा शिक्षित व्यक्ति भनेर कहलीन सक्तछाँै । यसको लागि हामीले आधुनिक शिक्षासँगै नैतिक शिक्षा पनि ग्रहण गर्नु पर्दछ ।
आध्यात्मिक गुरु सत्य साइबाबा अगाडि भन्नुहुन्छ, ‘शिक्षा भनेको सांसारिक जीवन निर्वाह गर्ने साधन मात्र होइन । जीवन निर्वाहका निमित्त कुनै न कुनै काम त अशिक्षित व्यक्तिहरूले पनि गरिरहेकै हुन्छन् । तिमीले पनि यदि अशिक्षित व्यक्तिहरूले जस्तै सांसारिक जीवन निर्वाहको लागि मात्र आफूले प्राप्त गरेको शैक्षिक उपाधि अथवा डिग्रीको उपयोग गर्ने हो भने तिमी र अशिक्षित व्यक्तिमा अन्तर नै के रह्यो त ? फरक नै के रह्यो त ? त्यसैले सत्य, धर्म, प्रेम, शान्ति र अहिंसाजस्ता मानवीय मूल्यहरू निहित शिक्षा पनि तिमीले ग्रहण गर्नुपर्दछ । जसले तिम्रो वास्तविक मानवीय स्वरूपको पहिचान दिन्छ । तिमी जहाँ रहे पनि जुनसुकै कार्य गरे पनि तिमीले आफ्नो जीवनको मुख्य आधार नैतिकतालाई नै ठान्नुपर्दछ । किनकि नैतिकता मानिसको लागि धनसम्पत्तिभन्दा पनि ठूलो हुन्छ । धनसम्पत्ति त जीवनमा आउँछ अनि जान्छ तर नैतिकता आउँछ र बढ्छ’, उहाँले आफ्नो दिव्य सन्देशमा भन्नुभएको छ ।
नैतिकताको सन्दर्भमा कुरा गर्दा दुःखका साथ भन्नुपर्छ कि अहिले हाम्रा अधिकांश राजनीतिक नेताहरूको नैतिकतामा आएको ह्रासकै कारणले गर्दा देश निराशाजनक अवस्थाबाट गुज्रिरहेको छ । मुलुक सञ्चालन गर्ने जिम्मा लिन पुगेका हाम्रा राजनीतिक नेताहरू नैतिकता र इमान्दारीमा भन्दा भौतिक सुख सुविधा र सम्पत्ति थुपार्ने अस्वस्थ प्रतिस्पर्धामा लागेकाले नै देशमा भ्रष्टाचार आज एक किसिमबाट निको नहुने रोगको रूपमा मौलाइरहेको छ, फैलिरहेको छ । यदि हाम्रा राजनीतिक नेताहरूलाई बाल्यकालीन अवस्थाबाटै मानवीय एकत्वको भाव बोकेको नैतिक वा आध्यात्मिक शिक्षा प्रदान गर्न सकिएको भए सायद आज हाम्रो मुलुकले यस्तो दुरावस्था भोग्नुपर्ने थिएन कि ? नैतिक वा आध्यात्मिक शिक्षाको उपयोगितालाई हामीले यसरी पनि हेर्नुपर्ने हुन्छ ।
नैतिकताको प्रसङ्गलाई हामी आफ्नो जीवनको सदाचारसँग पनि जोडेर हेर्न सक्तछौँ । जुन सदाचारभित्र असल चरित्र, विचारको स्वच्छता, निःस्वार्थ सेवा आदि पर्दछन् । सदाचार एउटा यस्तो मार्ग हो जसले मानिसलाई सदैव सत्कार्यतर्फ अघि बढ्न अभिप्रेरित गर्दछ । यस सन्दर्भलाई लिएर पनि सत्य साइबाबाले भन्नुभएको छ, ‘नीति अथवा सदाचार भनेको तिमीले आफूलाई करबलले अथवा जबर्जस्ती थोपर्नुपर्ने वस्तु होइन । यो त तिमीमा रहेको स्वाभाविक अन्तर्निहित गुण हो । तिमीले केबल यसलाई जगाउन सक्नुपर्दछ, अक्षुण्ण राख्न सक्नुपर्दछ ।’ यसको लागि उहाँले हामीलाई एउटा सूत्र पनि बताउनुभएको छ । त्यो सूत्र हो– दैवप्रिती, पापभीति र संघनीति । अर्थात् परमात्माप्रति प्रेम, पापदेखि डर र सामाजिक उत्तरदायित्वको भावना । यी तीन कुरालाई तिमीले मूलमन्त्रको रूपमा अबलम्बन गर्नुपर्दछ । यस मूल मन्त्रलाई तिमीले कहिल्यै पनि बिर्सनु हुँदैन भनेर उहाँले आफ्नो दिव्य सन्देशमा भन्नुभएको छ । उहाँको यस सन्देशलाई हामी सबैले त्यसमा पनि विशेषगरी बालबालिका अथवा किशोर–किशोरीहरू जो राष्ट्रका कर्णधार मानिन्छन् र भोलि गएर उनीहरू राजनेता पनि बन्न सक्छन्, कलाकार पनि बन्न सक्छन्, डाक्टर–इन्जिनियर पनि बन्न सक्छन् । उनीहरूले मूल मन्त्रको रूपमा लिनुपर्दछ । उहाँ आगडि भन्नुहुन्छ, ‘समय अति मूल्यवान् छ । यसको दुरूपयोग नगर । समयको पूर्ण सदुपयोग गर्दै जीवनमा कुन वस्तु चिरस्थायी र सत्य हो भन्ने कुरालाई मनन गरेर तिमीले आफ्नो कर्तव्यपथमा अगाडि बढ्नु पर्दछ ।
वास्तवमा यिनै कुराहरूलाई हृदयङ्गम गरेर हामीले आफ्नो कर्तव्यपथमा निरन्तर अगाडि बढ्नु नै नैतिक शिक्षाको मुख्य उद्देश्य हो । त्यसैले नैतिक शिक्षालाई पाठ्यपुस्तकमा समाविष्ट गर्नु मात्र पनि ठूलो कुरा होइन । मुख्य कुरा यसबाट सिकेको कुरालाई हामीले समाजको हित र कल्याणको लागि कसरी उपयोग गरेका छौँ अथवा गर्न सकिरहेका छौँ त ? नैतिक शिक्षाकोे मुख्य उपलब्धि र सार यसैमा निहित रहने गर्दछ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ताजा अपडेट
- गुणस्तरीय शिक्षामा जोड दिन आवश्यक छ: प्रधानमन्त्री दाहाल
- ‘नदी धमिलिने बित्तिकै मेलम्ची बन्द’
- धौलागिरि अस्पतालमा तीन वर्षे नर्सिङ पढाइ हुने
- माल्दिभ्स, श्रीलङ्का र नेपालको देशीय निर्देशकमा सिस्लेन
- कर्णाली प्रदेश: चालु खर्च बढ्यो, पुँजीगत खुम्चियो
- पेट्रोलियम पदार्थ ढुवानीमा भएको अवरोध हटाउन कांग्रेसको माग
- वर्षा सुरु नहुँदै निर्माणाधीन पक्की पुलको खम्बा बाङ्गियो
- पहिचान निर्माणका लागि चाडपर्वको भूमिका महत्वपूर्ण छ: अध्यक्ष नेपाल
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया