शान्तिको खोजी

काठमाडौं । बुद्ध धर्म, जसको पश्चिमी विज्ञानको आफ्नै सिद्धान्त थियो, नेपाली भूमिमा जन्मिएको थियो जहाँबाट यसलाई सम्पूर्ण सभ्यताहरूमा विस्तार गरिएको थियो  । भगवान् बुद्धको अन्तर्दृष्टि र विश्वासको सम्पदालाई हामी सम्झिन्छौँ । २५ शताब्दीभन्दा बढीको लागि, यो लाखौँ मानिसहरूको लागि मार्गदर्शक आत्मा भएको छ । पवित्र भूमि कसैको सम्पत्ति होइन । जो कोहीले पनि पूजा गर्नसक्छ र जति धेरै मानिसहरूले यसको पूजा गर्छन्, उति धेरै मानवतावादी हुन्छ ।

लुम्बिनी बगैँचामा भगवान् बुद्धको जन्मको कथा असाधारण तथा सुन्दर समेत छ । उत्तिकै उल्लेखनीय र स्मरणीय उहाँका शिक्षाहरू छन् । उहाँका शिक्षाहरू र सत्यको खोजी र जीवन र मृत्युको अर्थले उहाँलाई ठूलो आध्यात्मिक प्रेरणा र शक्तिको स्रोत बनाएको छ ।

‘बुद्धको शिक्षा’अनुसार, उहाँले कुनै पनि जीवित प्राणीलाई मार्ने पापबाट बच्न आफूलाई सिकाउनुभयो, किनभने उहाँले सबै मानिसहरूको दीर्घायुको आशीर्वाद जान्न चाहनुहुन्थ्यो । यो संसारमा कस्तो क्रान्तिकारी सन्देश हो जहाँ महानताभन्दा पैसाले शासन गर्छ र जहाँ ‘केही हुनु’ राम्रो मानिन्छ । बुद्धको दर्शन एक खुला दर्शन वा धर्म हो जसले मानवीय पीडाहरू, दुःखका कारणहरू र यस गतिरोधबाट मुक्ति प्राप्त गर्ने तरिकाहरूतर्फ मानिसहरूको ध्यानाकर्षण गर्दछ, जुन सबै धर्म र दर्शनहरूको समेत लक्ष्य हो ।

जीवनको अन्तिम लक्ष्य भनेको क्षयको अवस्थाबाट आफूलाई मुक्त गर्ने र मानवजातिको हितको लागि सास फेर्न खोज्नु हो । बुद्धले हामीलाई स्थायी मूल्यको सन्देश दिनुभएको छ, जुन शाश्वत सन्देश हो, जुन कालातित चरित्रको छ तर हामी त्यस महान् गुरुका योग्य सन्तान हौँ भन्ने प्रश्न उठ्ने गर्दछ  ।

‘बुद्धको शिक्षा’अनुसार, उहाँले आफूलाई सबै छल र दोहोरो कुराबाट मुक्त रहन तालिम दिनुभयो, किनभने उहाँ सबै मानिसहरूले सत्य बोल्न पछ्याउने मनको शान्ति जान्न चाहनुहुन्छ ।

भगवान् बुद्धको सन्देशले युगौँदेखि आफ्नो शक्ति र अपिलमा केही पनि गुमाएको छैन । जीवनप्रतिको उहाँको गहिरो आदर र प्रेम र करुणाप्रतिको उहाँको चासो र शान्तिसम्बन्धी सम्पूर्ण विश्वदर्शनमा आधारित मूल्यमान्यतासँग धेरै समानता छ । मानवजाति भगवान् बुद्धका शिक्षाहरूको लागि धेरै ऋणी छ, जसले युगौँभरि ठूलो प्रभाव पारेको छ । उहाँको एउटा प्रख्यात भनाइ छ, ‘धेरैको हितको लागि, धेरैको सुखको लागि, संसारप्रति करुणाद्वारा अगाडि बढ । यो सन्देश चारैतिर फैलिएपछि, संसार बस्नको लागि राम्रो ठाउँ हुनेछ ।’ यो भगवान् बुद्धले आफ्ना अनुयायीहरूलाई दिएको पहिलो सल्लाह थियो– सल्लाह जसलाई हामी त्यतिबेलाको जस्तै अहिले पनि सान्दर्भिक ठान्छौँ ।

वास्तविक अर्थमा, यो संयुक्त राष्ट्रसंघ र यसको विश्वव्यापी कार्यमा आधारित आदर्शहरूको प्रतीक हो । कुनै पनि धर्मको सार बुझ्नको लागि हामीले आफैँमा आध्यात्मिक विश्वासका सबै स्रोतहरूप्रति श्रद्धा जागृत गर्न आवश्यक छ ।

प्रतिविम्ब, आध्यात्मिक नवीकरण र सांस्कृतिक आदानप्रदानको ठाउँको रूपमा र शान्तिको प्रतीकको रूपमा लुम्बिनीले बौद्ध धर्मावलम्बीहरूलाई मात्र नभई अन्य अनुयायीहरूलाई पनि आकर्षित गर्नसक्छ, जसले दया, करुणा र मानवीय संगतिको महान् र विश्वव्यापी मूल्यमान्यताप्रति बफादार छन् । लुम्बिनी र भगवान् बुद्धको आदर्शको प्रतीक, जसमा यो समर्पित छ । भगवान् बुद्धको जन्म एक भविष्यवाणीमा पूर्वचित्रण गरिएको थियो जसलाई बेलायती लेखक र कवि सर एडविन अर्नोल्डले आफ्नो पुस्तक ‘लाइट अफ एसिया’मा यसरी वर्णन गरेका छन्, ‘रानीले एक बच्चालाई जन्म दिनेछ, अद्भुत बुद्धिको एक पवित्र सन्तान, सबै शरीरलाई लाभ दिनेछ । जसले मानिसहरूलाई अज्ञानताबाट छुट्कारा दिनेछ, वा यदि उसले शासन गर्न सक्षम छ भने संसारको शासन गर्नेछ ।’ सबैको सहयोग र समुचित प्रयासबाट हामी शान्ति र समृद्धिको राम्रो विश्व प्राप्त गर्न सक्षम हुनेछौँ ।

बुद्धले जादु र भाग्य बताउन के सिकाउनुभयो ? बुद्धले भाग्य बताउने, संरक्षणको लागि जादुयी आकर्षण लगाउने, भवनहरूको लागि भाग्यशाली साइटहरू खोज्ने, भविष्यवाणी गर्ने र भाग्यशाली दिनहरू तय गर्नेजस्ता अभ्यासहरूलाई बेकारको अन्धविश्वास मान्थे र उहाँले आफ्ना चेलाहरूलाई त्यस्ता कुराहरू अभ्यास गर्न स्पष्ट रूपमा निषेध गर्नुभयो ।

उनले यी सबै कुरालाई ‘निम्न कला’ भने । ‘जबकि कतिपय धार्मिक पुरुषहरूले आस्थावानहरूले दिएको खाना खाएर जीवन बिताउनेजस्ता निम्न कलाहरूद्वारा आफ्नो जीविकोपार्जनका गलत साधनहरू हस्तरेखाशास्त्र, संकेतहरूद्वारा भविष्यवाणी गर्ने, सपनाको व्याख्या गर्ने, राम्रो वा खराब भाग्य ल्याउने, भाग्यशाली साइट छान्नेजस्ता गलत माध्यमहरू चलाउँछन् ।

त्यसो भए भाग्य भन्ने चिज छ र ? शब्दकोषले भाग्यलाई ‘घटनाको क्रममा कुनै व्यक्तिलाई जे हुन्छ, राम्रो वा नराम्रो हुन्छ, त्यो मौका, भाग्य वा भाग्यको कारणले हुन्छ भन्ने विश्वास गर्नु’ भनी परिभाषित गरिएको छ ।

बुद्धले यो मान्यतालाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गर्नुभयो । जे पनि हुन्छ, त्यसको कुनै न कुनै कारण हुन्छ र कारण र प्रभावबीच केही सम्बन्ध हुनुपर्छ ।

बिरामी हुनु, उदाहरणका लागि, विशेष कारणहरू छन् । एक व्यक्ति कीटाणुहरूसँग सम्पर्कमा आउनुपर्दछ र कीटाणुहरूले आफूलाई स्थापित गर्नको लागि शरीर कमजोर हुनुपर्दछ ।

त्यहाँ कारण (कीटाणु र एक कमजोर शरीर) र प्रभाव (बिमार) बीच एक निश्चित सम्बन्ध छ किनभने हामी जान्दछौँ कि कीटाणुहरूले जीवहरूलाई आक्रमण गर्छन् र रोग जन्माउँछन् । तर बीचमा कुनै सम्बन्ध भेटिँदैन ।

भाग्यमा रुचि राख्ने मानिसहरू सधैँ केही प्राप्त गर्न कोशिस गर्दै छन्, सामान्यतया धेरै पैसा र धन । बुद्धले हामीलाई सिकाउनुहुन्छ कि हाम्रो हृदय र दिमागको विकास गर्नु धेरै महत्वपूर्ण छ । उनले भने– गहिरो सिकेर दक्ष हुनु; राम्रोसँग प्रशिक्षित हुनु र राम्रोसँग बोल्ने शब्दहरू प्रयोग गर्नु – यो सबैभन्दा राम्रो भाग्य हो ।

आमा र बुबालाई समर्थन गर्न, पत्नी र बच्चाको पालनपोषण गर्न र एक साधारण जीविकोपार्जन – यो सबैभन्दा राम्रो भाग्य हो । त्यसो भए मानिसहरू किन कहिलेकाहीँ यस्ता कुराहरू अभ्यास गर्छन् र विश्वास गर्छन् ? यो लोभ, भय र अज्ञानताको कारण हो ।

जब मानिसहरूले बुद्धका शिक्षाहरू बुझ्छन्, उनीहरूले बुझ्छन् कि शुद्ध हृदयले उनीहरूलाई कागजका टुक्राहरू, धातुका टुक्राहरू र केही उच्चारण गरिएका शब्दहरूभन्दा धेरै राम्रोसँग रक्षा गर्न सक्छ र उनीहरू अब त्यस्ता चीजहरूमा भर पर्दैनन् । बुद्धको शिक्षामा, यो इमानदारी, दया, समझ, धैर्यता, क्षमा, उदारता, बफादारी र अन्य राम्रा गुणहरू हुन् जसले तपाईंलाई वास्तवमै रक्षा गर्दछ र तपाईंलाई वास्तविक समृद्धि दिन्छ ।

तर केही भाग्यशाली आकर्षणहरूले काम गर्छन्, होइन र ? म एक व्यक्तिलाई चिन्छु जसले भाग्यशाली आकर्षणहरू बेचेर जीविकोपार्जन गर्छ । उसले दाबी गर्छ कि उसको आकर्षणले राम्रो भाग्य, समृद्धि दिन सक्छ र उदाहरणको लागि उसले ग्यारेन्टी दिन्छ कि तपाईंले तीन नम्बरहरू छान्न सक्नुहुनेछ । तर यदि उनले भनेको कुरा सत्य हो भने उनी आफैँ करोडपति किन हुन सकेनन् ? यदि उसको भाग्यशाली आकर्षणले साँच्चै काम गर्छ भने, उसले किन हप्तापछि लटरी जित्दैन ? उसको एक मात्र भाग्य यो हो कि त्यहाँ उसको जादुयी आकर्षण किन्न पर्याप्त मूर्ख मानिसहरू छन् ।

नेपाल अल्पविकसित राष्ट्रमध्येको एक भएकोले आफ्नो विकासमा केही कठिन बाधाहरू छन् । आफ्नो जनताको जीवनस्तरमा सुधारको दिशामा निरन्तर अगाडि बढ्ने बाटोमा आएका डरलाग्दा बाधाहरू पार गर्ने प्रयास गर्दा हालको सरकार पनि विश्व र विश्वका जनताका आकांक्षाप्रति निकै सचेत छ ।

बाहिर हेर्ने नीति पनि अवलम्बन गरिरहेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले सबै देशको र विशेषगरी नेपालजस्ता अतिकम विकसित मुलुकको सामाजिक–आर्थिक विकासमा शान्ति र शान्तिको पुनस्र्थापना गर्ने मौलिक भूमिकालाई मान्यता दिएको छ ।

अल्पविकसित राष्ट्रहरूको मध्यम र दीर्घकालीन रूपान्तरणका लागि पर्याप्त शान्तिपूर्ण वातावरणको सृजना आवश्यक शर्त हो । आन्तरिक अनुसन्धान र विकास क्षमताको आंशिक कमीका कारण आधुनिक प्रविधिको आर्जन र प्राविधिक क्षमतालाई बलियो बनाउन अल्पविकसित देशहरूको विशेष कठिनाइलाई ध्यानमा राखी अतिकम विकसित राष्ट्रहरूको अन्तर्राष्ट्रिय रूपान्तरण गरी हरसम्भव प्रयास गर्नुपर्छ ।

यसका लागि : अल्पविकसित देशहरूलाई पर्याप्त पूर्वाधार प्राप्त गर्न मद्दत गर्न, अन्य कुराहरूसँगै : प्राविधिक योजना, नीति, कानुन र नियमहरूको समन्वयात्मक तर्जुमा र कार्यान्वयनमा सहजीकरण गर्न; टेक्नोलोजी लेनदेनको स्थानान्तरणको मूल्यांकन र वार्तालाप; प्रविधि प्रयोगकर्ताहरूलाई प्राविधिक सहयोग, सूचना र प्रशिक्षण प्रदान गर्नुपर्दछ  ।

पछिल्ला केही वर्षको नाटकीय परिवर्तनले एक इतिहासकारले २०औँ शताब्दी १९१४ मा सुरु भई १९८९ मा समाप्त भएको दाबी गर्न उत्प्रेरित गरेको छ । ७५ वर्षको यो ‘छोटो’ शताब्दी दुई विश्वयुद्धका आघातका छालहरूले काँप्यो ।

यसले औपनिवेशिक साम्राज्यहरू, आणविक बमको जन्म, दुई महाशक्तिहरूको उदय र विश्वलाई वैचारिक आधारमा सशस्त्र शिविरहरूमा विभाजन ल्यायो ।

क्षेत्रीय द्वन्द्वहरू, प्रायः गहिरो ऐतिहासिक प्रतिद्वन्द्वीहरूमा जरा गाडिएको थियो, झट्काहरूपछि बारम्बार भयो जसले शीतयुद्धको स्थितिमा परिणत भएको कुरालाई पुनः सुरु गर्ने धम्की दियो । शीतयुद्धको अन्त्यसँगै विश्वशान्ति र स्थायित्व जोगाउन र संयुक्त राष्ट्र संघको बडापत्रको आधारमा विकासको नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गर्न सामूहिक सुरक्षा प्रणालीको परिकल्पना गर्न सकिन्छ । शान्ति र स्थायित्वविना आर्थिक र सामाजिक विकास सम्भव थिएन, जुन विकासको विकल्प नभई आवश्यक पूर्वशर्तहरू थिए । यस पृष्ठभूमिमा सरोकारवालाले बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनीको पुनस्र्थापना गरी हाम्रो व्यक्तिगत जीवन र व्यावसायिक मूल्यमान्यतामा शान्ति ल्याउन उहाँको शिक्षाबाट धेरै कुरा सिक्नुपर्छ । मितव्ययी शीतयुद्धको अन्त्यसँगै विश्व शान्ति र स्थायित्व जोगाउन र संयुक्त राष्ट्रसंघको बडापत्रको आधारमा विकासको नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गर्न सामूहिक सुरक्षा प्रणालीको परिकल्पना गर्न सकिन्छ ।

शान्ति र स्थायित्वविना आर्थिक र सामाजिक विकास सम्भव थिएन, जुन विकासको विकल्प नभई आवश्यक पूर्वशर्तहरू थिए ।

यस पृष्ठभूमिमा सरोकारवालाले बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनीको पुनर्स्थापना गरी हाम्रो व्यक्तिगत जीवन र व्यावसायिक मूल्यमान्यतामा शान्ति ल्याउन उहाँको शिक्षाबाट धेरै कुरा सिक्नुपर्छ  ।

मितव्ययीता र तपस्या न त दोष हो न दुर्भाग्य । तिनीहरू कहिलेकाहीँ ईश्वरीय छनौटका संकेतहरू पनि हुन् । गरिबीको व्रतले वाञ्छित पवित्रताको प्रमाण दिन्छ ।

साँचो समृद्धि इच्छाहरू सीमित गर्नमा समावेश छ । बुद्धिमत्ताको धेरैजसो विद्यालय, र विशेष गरी बौद्ध धर्म जुन अझै पनि समृद्ध छ, कर्मचारी जागरूकताको अधिग्रहणलाई अस्तित्वको लक्ष्यको रूपमा परिभाषित गर्दछ, र विभिन्न मूल्यहरूबीचको सन्तुलनमा आनन्द र ध्यानमा संयमतालाई मान्दछ, र एकल मूल्यको असीमित सञ्चयलाई कहिल्यै मान्दैन ।

सुखी जीवनको लागि रहस्य ।
गरिबी भनेको लुगाको अभावको कुरा होइन, तर जो कोही नभएको त्यो हो, जो वास्तवमा गरिब हो । जापानजस्ता समाजहरूमा, यसले शताब्दीयौँसम्म प्रभाव प्रयोग ग-यो । यसले समाज कस्तो हुनुपर्छ र संघ र राज्यबीचको सम्बन्धको आधारभूत रूपमा नयाँ धारणासहित अधिकांश दक्षिण र दक्षिण पूर्व एसियाली समाजहरूलाई अस्थिर बनायो ।

हामीले यो याद राख्नुपर्छ कि बुद्ध धर्म हिंसाद्वारा प्रचारित र लादिएको थिएन । मे महिनाको यस पवित्र पूर्णिमाको दिन, हामी भगवान् बुद्धको अन्तर्दृष्टि र विश्वासको सम्पदालाई सम्झिन्छौँ जुन २५ शताब्दीभन्दा बढी समयदेखि लाखौँ मानिसहरूको लागि मार्गदर्शक सिद्धान्त भएको छ ।